Ekzoterizmi i banalitetit

Historia përsëritet dy herë;

herën e parë shfaqet tragjikisht,

herën e dytë si farsë.

K Marx

Për ne që jetojmë jashtë Shqipërisë, periudha e pushimeve verore është një pauzë lodhje dhe shlodhje; mundohemi të kondensojmë një vit të tërë në një periudhë trejavore dhe kur mungesa është më e gjatë se një vit raporti është edhe më pranë lodhjes se shlodhjes. Këtë vit, përpos të gjitha takimeve me miq dhe të njohur vendosa të takohesha edhe me një njeri të cilin nuk e njihja; vijoj t’a njoh shumë pak. Me emrin Met Dervishi isha përballur disa herë, dhe në të gjitha rastet, kisha ndjesinë e personazhit; disa e përmendnin me një respekt gati ekzoterik ndërsa të tjerë me një distancë indiferente, por të një indiference të imponuar. Nuk e di a e keni parasyshë se çdo të thotë?!; kur indiferenca është e natyrëshme, do të thotë që diçka ekziston por që ty nuk të bën as ftohtë dhe as ngrohtë, ndërsa kur ajo është e imponuar, nga inkonsho apo jo, do të thotë që një lloj tutje sundon ndjesitë e tua nga ky objekt apo personazh. E kështu, me këtë këshëri vendosa të lidhesha me Met Dervishin. U ulëm tek bar Sofia, në bulevardin e tregtarëve në Durrës. Për aq pak sa folëm, nuk arrita të njihesha mirë me Metin; në fakt është megallomane të pretendosh të njohësh dikë plotësisht, njeriu nganjëherë duhet të mjaftohet me impresjonet. Meti më dha ndjesinë e eksentrikut dhe kjo më pëlqeu; një njeri të cilën asgjë dhe askush nuk mund ta fusë brenda një strukture, sistemi, apo vathe. Mund të jetojë nën një sistem, strukturë apo vathë, por kuptohet që nuk është pjesë integrante e saj.

Koha e pushimeve përfundoi, dhe u largove me një ndjenjë disfate, ndonëse të lehtë, brenda meje. Nuk kisha arritur të gjeja asnjë libër të Met Dervishit. Jo për gjë, por si eksentrik, në kundërshtim me një persoanzh të Dashnor Kokonozit, nuk më dhuroi as edhe një libër. Nga ana tjetër as unë nuk i dhurova ndonjë libër timin. Ditët e mia rimorën tonet e rutinës dhe ndjesia e disaftës, thuajse u zhduk.

Mirëpo këtë vit kisha programuar të ndryshoja mobiljen e bibliotekës; ajo e vjetra nuk po arrinte të mi mbante të gjithë librat.

Biblioteka ime ka një ngërç; deri para pesë vitesh, përpara se të ndërronte jetë im at, ishte e ndarë në tre pjesë; një pjesë në shtëpinë time, një tjetër në shtëpinë e tim eti po këtu në Itali, dhe një tjetër pjesë, kjo pak më e vogël, ngaqë herë pas here unë mar libra me vete kur kthehem nga pushimet, në shtëpinë në Durrës. Tani biblioteka është e ndarë në dy pjesë dhe kjo më bëri që të ble një mobilje më të madhe. Mobilja u montua dhe unë bashkë me vajzën nisëm të vendosnim librat; duke i ndarë në poezi, prozë, filozofi; autorët të ndarë sipas kombësisë, dhe ja surpriza; “Korridoret e Sfinksit”. Ndjeja një lloj disfate, ngaqë nuk kisha arritur të gjeja një libër të Met Dervishit, dhe kjo ndjenjë kthehej në habi; Met Dervishi kishte vite që ndodhej në bibliotekën time, por pa dijeninë time. Korridoret e Sfinksit ishte aty mes të tjerëve, ndoshta i fshehur, duke pritur çastin e duhur për t’u shfaqur para meje; jo për të gjithë librat jemi të përgatitur në çdo kohë, ka libra që duan kohën e vet dhe gjendjen shpirtërore të duhur.

Ndokush edhe mund të ndihet i lodhur nga kjo premesë, mirëpo kjo është një nga mënyrat e panumërta për të shkruar mbi një libër. Madje ndokush mund edhe të mos e gjejë me vend shprehej e Marx-it në hyrje, mirëpo nëse lexoni “Korridoret e Sfinksit”, kuptoni se kjo shprehje duhet në hyrje.

Korridoret e Sfinksit, nuk është libër e i thjeshtë, (tani ka dalë moda e të thënit se ai është libër i një letërise tjetër lloj, shprehje të cilën unë nuk arrij ta kuptoj plotësisht, kjo ndoshta për mangësi timen ose ndoshta për mangësi të togfjalëshit) madje është tejet e koklavitur ndonëse nuk është voluminoz. Ajo ndjesia e eksentricizmit që kisha për autorin, mu pasqyrua tek libri. Jo vetëm për nga mënyra e rrëfimit, por edhe se si ky libër është ndarë, të jep ndjesinë e eksentrikes, vetëm se kësajë here ajo të asaj psikologjike, por të fizikes; mundohuni të imagjinoni dy apo më shumë rrathë, futur brenda njeri- tjetrit por jo rreth një qendre. E pikërisht me këtë formë të imagjinuar lidhet ajo shprehja e Karl Marx-it, që libri i Met Dervisht më bëri t’a kujtoj dhe t’a analizoj, por jo në një kontekst global.

Korridoret e sfinksin është ambjentuar në periudhën e parapost diktaturës dhe para fillimit të demokracisë; i vendosur në vlerën zero, por pa dalë ende mirë nga vlera minus dhe me vështrimin tek vlera plus. Kjo është sa tragjike aq edhe komike; subjekti nuk e percepton rëndësinë e këtij intervali, ndihet si i lidhur ende në minus por me një ngutje për t’u hedhur në plus. Më e keqia është, se përpos të gjithë fiksionit narrativ, kjo ndodhi realisht, dhe nga kjo përvijon ai shoku termik, të cilin pësoi shoqëria jonë.

Nga ky imazh rrjedh edhe paradoksi shqiptar i shprehjes së Marx-it. Nëse globalisht, historia, në fillim shfaqet tragjikisht, në Shqipëri ajo shfaqet tragjikomikisht. Këtë tragjikomedi të realitetit e ndjemë fuqishëm brenda romanit; ai nis me psikozën e komplotit, duke u mbyllur me apoteozën e banalitetit. Fatkeqësisht ky nuk është ekskluzivisht subjekti i romanit, kjo është rezymja reale e thuajse gjysmës së dytë të shekullit të XX në Shqipëri. Në roman autori na paraqet krorridore të pafund të një ndërtese fktive në formën e një sfnksi, dhe dhoma pa numër, të njëjta. Ndrësa mua nuk e di se përse ato korridore më kujtuan vendstrehimet poshtë dhe mes pallateve dhe dhomat e njëjta, bunkerët e mbjellë anekënd vendit. Vendstrehimet dhe bukerët, struktura të një psikoze komploti global, të madh, shumë të madh, që nga fundi u kthyhen në struktura të shkarkimeve fziologjike njerëzore, të të gjitha llojeve. Ja pra se si psikoza e koplotit e komplotit përfundon në apoteozën e të rëndomtës.

Personazhi romanit ka dëshirë të ethëshme për të zbuluar atë gjuhën ezoterike nga e cila thuhet se rrethohet madje dhe është i përbërë sfinksi, por nuk e gjen. Ajo që zbulon është tejet banale, ose siç thonë italianët “ovvia”, që është edhe më tallëse se banale. Personazhi e kërkon me prëdhunë këtë gjuhë (dosje) që në të ardhëmen kjo tragjedi të mos ripërsëritet më, dhe këtu gabon në vlerësim; nuk kishim të bënim me një tragjedi të mirëfilltë, por me një tragjikomedi.

Sfinksi shembet, personazhi ka dalë jashtë tij, gjuhë ezoterike nuk gjeti, nuk kishte, nata përfundoi dhe agu po zbardh.

Këtu përfundon shfaqia, por personazhi nuk e di, ( ndoshat e ndjen) që një tjetër shfaqie, një tjetër inskenim po përgatitet dhe ky personazh do të jetë sërish në skenë, me një tjetër veshje, një tjetër skenar, mbi një skenë të vjetër rinovuar disi. Nga tragjekomedia, do të hidhet e komediotragjedi.

Ku qëndron ndryshimi mes të parës dhe të dytës? Në të parën, në tragjekomedi, ke dëshirë, nevojë, por nuk ke mundësi, të detyrojnë, të tjerët, të bësht të kundërtën; ke dëshirë të qashë por nuk ke mundësi për të qarë, je i detyruar të qeshësh dhe anasjelltas. Ndërsa tek e dyta ke mundësi por të mungon dëshira, detyron veten të bësht të kundërtën; Ke mundësi të qeshësh, por nga padëshira për të qeshur, qan.

Nëse globalisht, është salla, spektatori, nën trysninë e shfaqies,( që qesh apo qan, që detyrohet të qeshë ngaqë nuk mund të qajë) në Shqipëri, spektatori qëndron indiferent ndaj asajë që ndodh në skenë, dhe përpasojë e gjithë ngakesa emocionale shkarkohet mbi personazhin. Kjo ishte dikur dhe vijon të jetë; është personazhi i djeshëm, i ndjekur hap pas hapi nga vështrimi i spiunëve, që sot ndiqet nga patronazhistët; apoteoza e komplotit më banal.

“Korridoret e Sfinksit” mund edhe të klasifikohet si një subjekt me simbjoza të “Pallatit të ëndrave” Apo të “1984”. Por nuk është si “Pallati i ëndrave”; nuk ka poetikën klasike dhe nuk kërkon të jetë poetikisht i lidhur pas fiksjonit të një komlotizmi imtësisht ë studjuar, jo për gjë por realiteti nga i cili ka lindur nuk kishte lidhje as me poetikën dhe as me studimet e imtësishme. Nuk është as si “1984”; romani i Orwell është ambjentuar në mes të tragjedisë, ndërsa Korridoret e Sfinksit në fund të tragjikomedisës. Për nga rjedha historike e kombit të vet Orwell zotëron thelbin e tragjedisë, ndërsa Met Dervishi nuk mund të shkruaj përpos se tragjikomikisht. Kjo është e natyrëshmja e tij, ndoshta edhe e jona. Vetëm se krijues si Met Dervishi e kanë pranuar këtë realitet dhe nuk e kanë frikë, ndërsa të tjerë, kanë akoma një luftë të dhunëshme në inkonsho. Të tjerët janë ende në kërkim të ekzoterikes, qoftë edhe në banalitet.

(Hamdi) Erjon Muça

Pisa Itali

10-12-2023