Diku, Pier Paolo, mes letrave, gazetave e shënimeve, duhet të kem letrën që më dërgove një muaj më parë. Atë letrën mizore, të pamëshirshme, ku më godisje me të njejtën dhunë me të cilën të vranë. E kam pasur me vete për dy-tri javë, ka udhëtuar me mua nga mesi i botës, deri në New York, e vendosa më pas nuk e di se ku dhe pyes veten nëse do ta gjej një ditë. Shpresoj që jo. Duke e parë sërish do të më lëndojë dhe mërzisë me të njejtën peshë si herën e parë, kur lexoja dhe në mendje më fiksohej çdo fjalë, duke shpresuar më pas që t’i harroja. Veçse nuk i harrova dot. Gati mund ta rindërtoj në mendje. Ishte pak a shumë kështu:

“Mora librin tënd të fundit. Të urrej për atë që ke shkruar. Nuk kam shkuar më tej se faqja e dytë. Sdua ta lexoj, fare. S’dua t’ja di se çfarë ka brenda barkut të një gruaje. Mëmësia ma shpif. Ndjesë , por këtë ndjenjë neverie e kam me vete që prej fëmijërisë, kur isha vetëm tri vjeç besoj, ose ndoshta gjashtë, kur dëgjova time më të pëshpëriste se… ”

Nuk u përgjigja. Si mund ti përgjigjesh një njeriu që vajton dëshpërimisht faktin e të qënit burrë, dhimbjes e të qënit i lindur nga barku i një gruaje? Nuk më drejtoheshe mua apo pjesës tjetër, por i drejtoheshe vetes, vdekjes që të ndiqte me hapa gjigantë për të të vënë poshtë saj por edhe inatit i të qënit i lindur nga një bark i fryrë, dy këmbëve të hapura dhe një kordoni umbelikal të zhytur në gjak. Dhe si mund te ngushëllohesh, të pajtohesh me një pashmangshmëri të tillë? Fjalët me të cilat ngushëlloheshe ishin në librin që ti refuzoje ta lexoje me këmbëngulje. E vetmja mënyrë për të të qetësuar, do të ishte të të përqafoja: të të doja ashtu si vetëm një grua di të dojë një burrë. Por ti nuk ke lejuar kurrë një grua të të hedhë krahët rreth teje, të të dojë.

Barku ynë nga i cili ke dalë, të ka tmerruar gjithmonë. Me përjashtim të nënës tënde, të cilën e adhurove si një Madonë, ngelur shtatzënë nga Fryma e Shenjtë, duke harruar që edhe ti ke qenë i lidhur me një kordon umbelikal që pluskon gjak, ne gratë fizikisht të ngjallim neveri. Nëse do të pranoje, do të ishte për keqardhje. Nëse do të falje, do të ishte prej vullnetit. Nuk e harrove asnjëherë legjendën që fajëson gratë se kanë ngrënë mollën dhe zbuluar mëkatin. Ti e urreje mëkatin, seksin, që gjithashtu ishte mëkat për ty. Ti doje pastërtinë, dëlirësinë, që për ty ishte shpëtim. Dhe atë pak pastërti që gjete, aq më shumë hakmerreshe duke kërkuar pisllëk, vuajtje, vulgaritet: si ndëshkim.

Si disa fratë që shkatërrojnë veten, e kërkoje nëpërmjet seksit, që për ty ishte mëkat. Seksi i urryer i djemve që mungesa e inteligjencës i duket në fytyrë (ti që kishe kultin e inteligjencës), trupin pa hir (ti që kishe kultin e hirit), mendjen pa bukuri (ti që kishe kultin e bukurisë).

Te ata shfryheshe, poshtëroheshe dhe humbisje veten: Sa të vrullshme, aq edhe famëkeqe ishin. Për ta këndoje në poezitë e tua të bukura, në librat e tu, në filmat e mrekullueshëm. Herët a vonë, ëndërroje që të vriteshe prej tyre për të përmbushur kështu vetëvrasjen tënde. Dukem e keqe kur e them këtë? Po bëhem edhe unë mizore? Ndoshta, por ishe ti që më mësove se duhet të jemi të sinqertë me koston e të dukurit i keq, të ndershëm edhe pse mund të dukemi mizorë, dhe gjithmonë të kemi kurajo të themi atë që besojmë, edhe nëse është e pakëndëshme, skandaloze apo e rrezikshme. Ti shkruan në mënyrë fyese, lëndon deri në thyerjen e zemrës. Megjithatë, unë nuk të fyej duke thënë se u vrave nga një shtatëmbëdhjetë vjeçar: Ti u vetëvrave duke përdorur atë. Unë nuk të lëndoj duke të thënë se ti e thërrisje vdekjen ashtu si të tjerët i drejtohen Zotit, se ëndërroje vrasjen tënde ashtu si të tjerët kërkonin parajsën. Ishe aq besimtar, ti që vetëquheshe ateist.Kishe njëfarë nevoje për absoluten ti që na fiksoje me fjalën njerëzim. Vetëm duke përfunduar me kokë të çarë dhe trup të shqyer mund shuaje ankthin dhe të paguaje etjen tënde për liri. Nuk është e vërtetë që e urreje dhunën. Me mendje e dënoje, por me shpirt e kërkoje: e mesmja e artë për të kënaqur dhe ndëshkuar djallin që digjej brenda teje. Nuk është e vërtetë që e mallkoje dhimbjen. Ajo të shërbente si bisturi, për të çliruar ëngjëllin që gjendej brenda teje. E vura re që në takimin e parë kur u njohëm në New York: dhjetë vite më parë nga tani.

Dhe ky fakt më bëri përshtypje më tepër sesa gjenialiteti jot ngazëllyes, kultura jote irrituese, fantazia juaj e zjarrtë. Ti shkoje çdo natë në lagje ku edhe policia hezitonte të hynte edhe e armatosur. Asnjëherë nuk ke ndaluar së sfiduari poshtërsinë, të prekni tmerrin, të bashkoheni me meshkuj ngordhësira të varur nga droga, të rrënuar, pijanecë. Pavarësisht nëse shkoje në Bowery ,Harlem apo në port, ishe gjithmonë i pranishëm atje ku kishte të keqe dhe rrezik. Arthur Rimbaud përpara teje bëhej nxënës. Sa herë kam pasur frikë se mos dëgjoj që të kanë gjetur me fyt të prerë ose me thikë në zemër. Ta rrëfeva një mbrëmje. Ndodheshim përpara Lincoln center dhe kërkoje taksi për në një vend që nuk doje ta dija. Nga padurimi dukeshe i shqetësuar, dridheshe.  Do të të presin fytin, Pier Paolo.- mërmërita. Dhe ti që më vështrove me sy thellësisht të trishtë (sytë e tu ishin gjithmonë të trishtë, edhe kur qeshje), dhe më pas përgjigjeshe ironikisht: “Po?”. i mban mend, apo jo, ditët në Nju York? Vije në apartamentin tim, uleshe në divanin e vjetër, kërkoje Koka-Kola (asnjëherë nuk të pashë të dehur) dhe më rrëveje se e doje New York-un sepse ishte i pisët, pa shpirt. Nga ai qytet i mahnitshëm ti shihje vetëm mizerinë morale, një ish-koloni, një nënproletariat, dhe një varfëri që e krahasoje me varfërinë e Kalkutës, Kazablankës dhe Bombeit.

Një pasdite the: “Më vjen keq që nuk erdha më parë këtu për të qëndruar, 20 ose 30 vite më parë. Nuk më kishte ndodhur të dashurohesha kështu me një qytet. Përveç Afrikës, ndoshta. Por në Afrikë do të doje të shkoje për të mos u vrarë. Po, Afrika është si një drogë që e merr për të mos u vrarë. Nju Jorku nga ana tjetër, është si një luftë që përpiqet të të vrasë”. 

Erdhe nga Montreali me tren. Kishe zbritur në një stacion nën tokësor dhe nuk gjeje daljen. Me valixhet që të tërhiqnin duart, ndodheshe përpara një tuneli, i cili kishte një dritë verbuese në fund. Qyteti të kishte sulmuar me fuqinë e një vizioni: Jeruzalemi që shfaqet në sytë e një të kryqëzuari, më the. Ndërsa gradaçelat i shihje si male të zbehta, edhe unë të dëgjoja e pushtuar nga frika: ishe vetëm poet apo edhe i çmendur? Nuk e kisha menduar kurrë se Nju Jorku ngjante me Jeruzalemin dhe gradaçelat me Dolomitet, malet e zbehta. Në krye të atyre gradaçelave ti asnjëherë nuk doje të ngjiteshe. Sa herë tentova të të ngjisja në katin e fundit të Empire State Building! Të premtova: ” Është si të ngjitesh në majën e një mali. Ajri është i pastër atje lart”. Më përgjigjeshe gjithmonë me të njejtin justifikim: ty nuk të interesonte ajri i pastër.

Të interesonte shëmtia e rrugës nr. 22, me dritat e saj të kuqe si ferri dhe dyqane që shisnin pornografi. “Dje, në rrugën 22, pashë një burrë duke vdekur. Në dorë kishte një paketë  E vështroi për pak kohë dhe më pas e përplasi përtoë me zemërim, duke e thyer. Më pas u mbështet në mur, rrëshkiti ngadalë në tokë dhe mbeti aty: i vdekur. Askush nuk u ndal ta shihte apo ta ndihmonte. As unë. A është gjë e keqe kjo ? Është mungesë mëshire? Ndoshta është forma më e lartë e mëshirës. Të kuptosh, t”i lësh të tjerët të vdesin”.

Bëhemi menjëherë miq, ne që miqësinë e kishim të pamundur. Unë, gruaja normale dhe ti, burri anormal, të paktën sipas etiketimeve hipokrite të së ashtuquajturit civilizim, unë-e dashuruara pas jetës dhe ti pas vdekjes. Unë, e ashpra dhe ti i ëmbli. në vetvete kishe një ëmbëlsi dhe një xhentilesë femërore. Edhe zëri jot ngjante shumë femëror, dhe kjo ishte e çuditshme sepse linjat e tua trupore ishin të thata, të ashpra. Po, ndihej njëlloj egërsie të fshehur në mollëzat e tua të forta, mbi hundën tënde si të boksierve, mbi buzët e tua të holla… një egërsi klandestine. Kjo transmetohej edhe nëpërmjet trupit tënd të vogël e të ligësht, në ecjen tënde mashkullore, të shpejtë, sikur një bishë të të ndiqte nga prapa duke kërkuar të të kafshonte. Por kur flisje dhe buzëqeshje ose kur lëvizje duart, bëheshe i butë dhe i ëmbël, si një grua. Dhe unë ndihesha gati në siklet që ndjeja këtë “Kalim” misterioz tëndin. Mendoja: është njëlloj si të të tërheqi një femër. Si dy gra, jo një grua dhe një burrë, niseshim të blenim pantallona për Nineton, xhup për Nineton, dhe ti flisje për të gati si të ishte biri jot: i lindur nga barku yt, dhe jo i mbjellë nga fara jote. Ishe gati xheloz për mëmësinë që provonte nëna jote, ne gratë. Për Nineton, në një dyqan fshati, u fiksove pas një këmishe, kopie identike e këmishave që përdoren në Sing Sing. Mbi mëngën e djathtë shkruhej: “Burgu i Shtetit, Galeotto, numri 3678”. E provove duke përsëritur: “E mrekullueshme, do ta pëlqejë”. 

Më pas dolëm në rrugë ku pamë një kortezh në nder të luftës në Vietnam, të kujtohet? Njerëz në moshë të mesme mbanin në duar pankarta ku shkruhej “bombardoni Hanoin”, dhe ti u bëre keq. Gjatë gjithë javës përpiqeshe të më shpjegoje se revolucioni i vërtetë nuk ishte as në Kinë e as në Rusi, por në Amerikë. “Shko në Moskë, Pragë, Budapest, dhe do të shohësh dështimin e revolucionit: socializmi ka vënë në pushtet një klasë udhëheqësish, ku puntori nuk ka në dorë as fatin e tij. Shko në Francë dhe Itali dhe do të kuptosh se komunisti europian është një njeri bosh, i zbrazët. Eja në Amerikë dhe zbulo të majtën më të bukur që një marksist si unë mund të zbulojë. Revolucionarët këtu të sjellin ndërmend kristianët e parë, në ta shikon të njejtin absolut si te krishti. Më erdhi një ide: të transferoj në Amerikë filmin tim mbi San Paolon”. Bëre gjithçka për kulturën Amerikane, sa vuajte kur dy studente amerikane të pyetën se cili ishte poeti jot i preferuar, ti ju përgjigje natyrshëm se ishte Rimbaudi, dhe ato injoruan faktin se cili ishte Rimbaudi. Për këtë e le Nju Jorkun aq i mërzitur? Do të thoja se jo. Do të thoja se e le Nju Jorkun nga zhgënjimi që nuk vdiqe aty, sepse kalove mbi një humnerë dhe nuk re.

Netët e kaluara duke sjellë ndërmend idenë e vetëvrasjes, të kishin holluar faqet dhe shikimin ta kishin bërë më të errët. Ndihem, më thoje, si një fëmijë të cilit i kanë ofruar një copë tortë, dhe ndërsa bëhej gati për ta kafshuar, ja heqin. Po, duhej të kapërdije njëmijë hidhërime të tjera përpara se të gjeje dike që të të jepte dhuratën e vrasjes, të të dhuronte një vdekje koherente pas një jete koherente. Thonë se ti ishe i aftë të lumturoheshe, të ishe i zhurmshëm, dhe për këtë arsye të pëlqente shoqëria me të rinjtë: të luaje futboll përshembull, me djemtë e fshatit. Por unë nuk të kam parë asnjëherë kështu. Melalkolia të qëndronte në trup si parfum dhe situata njerëzore të cilën e kuptoje vërtet ishte tragjedia. Nëse një person nuk ishte i lumtur, nuk të interesonte. Më kujtohet afeksioni me të cilin mu përkule një ditë dhe duke më shtrënguar dorën murmurite : “Edhe ti, përsa i përket dëshpërimit, nuk bën shaka!”.

Ndoshta kjo ishte arsyeja që do të takoheshim sërish, vite më pas. U takuam në Rio de Zhanero, ku erdhe me Maria Kalas për pushime. Gazetat shkruanin se ishit të dashur. A ishit? Di që vetëm dy herë në jetë provove të doje një grua: u zhgënjeve. Por nuk mendoj se Maria ishte njëra nga këto dy gratë. Ishit shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri, të ndryshëm estetikisht, psikologjikisht dhe në aspektin kulturor. Në të njejtën kohë ngjanit aq të bashkuar, nga një lidhje misterioze. Dyshoj në fakt, se e ke adoptuar atë si motër, për ta bërë që të harrojë braktisjen nga Aristoteles Onasis. Nuk u ndave kurrë prej saj, e ndihmove edhe kur vishej e zhvishej. Në plazh i lyeje supet me vaj që mos t’ja digjte dielli. Në restorant plotësoje çdo kapriço të sajën,

Gjithmonë tolerant, i durueshëm, i qetë si infermier në Lambaréné (qyteti i Gabonit, ku Albert Schweitzer themeloi spitalin e tij). Po, në ty ishte heroizmi i misionarit që shkon për t’i shëruar lebrozët, mirësia e shenjtorit që vuan martirizimin me gëzim. Një mbrëmje biseduam për të, në detin e Copacabanas, brenda një muzgu ngjyrë rozë dhe ar, përzier bashkë. Maria përgjumej mbi rërë, e mbështjellë me një kostum banjash të zi, unë të tregoja për torturat me të cilat brazilianët trajtonin të burgosurit politikë: il pau de arara*, elektroshok. Më dëgjoje pa vullnet, pothuajse i irrituar me një bisedë të tillë në një muzg trëndafili në të artë. As nuk më përgjigjeshe. Vetëm kur kuptove që më lëndove, dhe kur unë t’u vërsula duke të thënë se ti nuk ishe i sinqertë në protestat dhe betejat tua, që ishe thjesht një Narcist që pretendon të luftojë padrejtësitë për të përmbushur kotësinë e tij, fillove të flisje për Jezu Krishtin dhe Shën Françeskun. Asnjë prift nuk më ka folur asnjëherë si ti për Jezu Krishtin dhe Shën Françeskun.

Kujtoj që më ke folur edhe për Shën Agustinin njëherë, për këndvështrimin e tij mbi mëkatin dhe shpëtimin. Ishte atëherë kur më recitove përmendsh paragrafin në të cilin Shën Agustini tregon për nënën e tij që dehej. Në atë rast kuptova që po kërkoje mëkatin për ta gjetur shpëtimin, sigurisht se shpëtimi mund të vijë vetëm nga mëkati dhe sa më i madh është mëkati, aq më çlirimtar është shpëtimi. Ajo që më thoshe për Jezusin dhe për Shën Françeskun, kur Maria përgjumej para detit të Copacabanas, më ka mbetur si një nishan. Sepse ishte një himn për dashurinë, kënduar nga një mashkull që nuk beson në jetë. Jo rastësisht e kam përdorur në librin që s’deshe ta lexoje.

E vendosa në fjalët e një fëmije, i cili ndërhyn në një proçes kundër së ëmës: “Ma, nuk është e vërtetë që nuk beson në dashuri. E beson dëshpërimisht sepse e sheh pak, dhe ajo që sheh nuk është perfekte. Ti je krijim i dashurisë. Por, a është e mjaftueshme të besosh në dashuri kur nuk beson në jetë?”. Edhe ti ishe produkt i dashurisë. Virtyti yt spontan ishte bujaria. Nuk dije të thoje jo. I jepje gjithmonë të tjerëve atë që të kërkonin: qoftë nëse bëhej fjalë për para, punë apo miqësi. Aleko Pangulisit përshembull, i dhurove parathëniet për dy librat e tij me poezi. Kontrollove varg për varg, me tekstin original në greqisht në krah, nëse ishin përkthyer saktë.  Për këtë u ritakuam, e mban mend? U ripamë kur ai u lirua nga burgu dhe emigroi në Itali. Të tre darkonim shpesh bashkë. Të darkoje me ty ishte gjithmonë festë, nuk mërziteshim asnjëherë. Një mbrëmje, në restorantin që pëlqeje për Mozarellat, erdhi edhe Ninetto. Të thërriste “Ba”. Dhe ti e trajtoje si një baba të birin, lindur nga barku dhe jo nga fara e tij, Ndarja pas darkës ishte e dhimbshme. Ne e denim ku shkoje, gjithmonë. Dhe çdo here ishte si të të shihnim të vrapoje drejt një takimi me vdekjen.

Kam dashur kurdo herë të të kapja prej xhakete, të të mbaja, të të lutesha duke përsëritur atë që të thashë në Nju Jork: “Do të të presin fytin, Pier Paolo!”.  Do të doja të të bërtisja se nuk kishe të drejtë, se jeta jote dhe dëshirat e tua për të shpëtuar  nuk të përkisnin vetëm ty . Letërnjoftimi i Pier Paolo 32, na përkiste të gjithëve. Ta kishim nevojën.

Nuk ishte askush tjetër i aftë në Itali, të zbulonte të vërtetën ashtu si ti, të na bënte të mendonim ashtu sikur na bëje ti, të na edukonte me frymën e komunitetit ashtu si na edukoje ti. Nuk e kam fjalën për kurajon morale, të brendshme, atë që të bënte të shkruaje duke të të siguruar fyerjet, keqkuptimet, ofendimet dhe hakmarrjet. Flas për kurajon fizike. Duhet shumë guxim për t’u shoqëruar me llumin me të cilin shoqëroheshe mbrëmjeve.  Guximi i të krishterëvetë cilët, të fyer e të poshtëruar, hyjnë në Koloseum për t’u copëtuar nga luanët.

Njëzet e katër orë përpara se të të copëtonin, u riktheva në romë me Pangulisin. Isha e vendosur të të shihja, për t’ju përgjigjur verbalisht asaj të cilën më kishe shkruar. Ishte e premte. Pangulis telefonoi në shtëpinë tënde, por, në shifrën e tretë, një zë shqiptoi : “Vëmendje. Si shkak i sabotimit të ndodhur ditët e fundit në termocentralin Eur, shërbimi i numrave që fillojnë me +59 është përkohësisht jashtë funksionit”.  Të nesërmen sërish njësoj. Na erdhi keq sepse menduam që të shtunën në mbrëmje të darkonim me ty , por ngushëlluam veten duke menduar se mund të të takonim të dielën në mëngjes.

Të dielën kishim një takim me Giancarlo Pajetta-n dhe Miriam Mafai-n në sheshin Navona: morëm nganjë aperitiv dhe më pas u nisëm për të ngrënë. Rreth ores dhjetë të telefonuam sërish. Por sërish i njejti zë shqiptonte: vëmendje. Për shkak të sabotimit, numri është jashtë funksionit. Në sheshin Navona shkuam pa ty. Ishte ditë e bukur, mbushur plot me diell. Të ulur në kafenenë “Tre Scalini” nisë të flisnim për Frankon ( diktatorin spanjoll  Françisko Franko) , të pavdekshmin. Dhe unë që mendoja: do të më pëlqente të dëgjoja Pier Paolon të fliste për Frankon e pavdekshëm. Më pas u afrua një djalë që shiste gazeta dhe i thotë Pajettës: “Kanë vrarë Pasolinin”. E tha duke buzëqeshur, njëlloj si të lajmëronte humbjen e një skuadre futbolli. Pajetta nuk e kuptoi. Apo nuk donte ta kuptonte? Ngrihem e vrenjtur dhe bërtas: “Kë? Kë kanë vrarë?”. Ai përgjigjet: “Pasolinin”. Në mënyrë absurd pieta sërish: “Kë Pasolin?”. Ai përgjigjet: “Si kë? Si kë Pasolin? Pier Paolon pra”.  Pangulis thoshte: “Nuk është e vërtetë”.

Mafai nga ana tjetër thoshte se ishte shaka. Në të njejtën kohë u ngrit për të telefonuar e pyetur nëse ishte shaka. Kthehet menjëherë me shikimin e rënduar. “Është e vërtetë. E kanë vrarë vërtet”. Në mes të sheshit , një humorist me pantallona jeshile, po luante me një tub të gjatë. Ndërsa luante, ai kërcente në mënyrë groteske duke zbuluar këmbët e veshura nga pantallonat, dhe njerëzit qeshnin. “E vranë në Ostia, këtë natë”, shtoi Miriami. U dëgjua një e qeshur më e fortësepse humoristi duke lëvizur tubin e tij, nisi një këngë absurde: “Dashuria ka vdekur, presje, dashuria vdiq, pikë!”. Nuk ikëm për të ngrënë. Pajetta dhe Mafai  u larguan me kokat ulur, unë dhe Pangulis filluam të ecnim pa ditur se ku do të shkonim.

Në një rrugë të shkretë ishte një kafene e shkretë, me televizorin ndezur. Hymë të ndjekur nga një djalosh i cili pyeste i trembur: “A është e vërtetë?”. Pronarja e kafenesë pyeti: “Çfarë?”. Djali ju përgjigj: “ Për Pasolinin. Vrasjen e Pasolinit.  Dhe pronarja e kafenesë bërtiti: “Pier Paolo Pasolini? Jezus! Jezus-Maria! I vrarë! Jezus! Duhet të jetë për arsye politike!”. Më pas në ekranin e televizorit u shfaq Giuseppe Vannucchi ( Spikeri i lajmeve në televizionin Rai) duke dhënë lajmin zyrtar. U shfaqën edhe dy njerëz të zakonshëm që kishim zbuluar trupin tend. Ata thane që në distancë nuk ngjaje aspak si trup, aq shumë të kishin masakruar. Dukeshe si një grumbull mbeturinash, dhe vetëm pasi të pane nga afër, kuptuan se ishe njeri. Do të sillesh ende vrazhdë me mua nëse të përsëris se nuk ishe njeri, por dritë, dhe tani një dritë u fik?

*Metodë torture e përdorur nga brazilianët për të burgosurit politikë gjatë diktaturës ushtarake.

Përktheu nga italishtja: Arkid Abdullaj