EDHE SOT PËR KADARENË…
– Homazhi im –
Nga Visar Zhiti
Duke parë nga larg, nga shumë larg në ekran skenën e homazheve përcjellëse për Kadarenë në Tiranë, në Teatrin e Operas, se shkrimtarët shqiptarë nuk kanë një ngrehinë të tyre të përbashkët por varret, bashkë me trishtimin, m’u shtua keqardhja dhe mërzia…
Po mendoja se pas Gjirokastrës Kadare e donte Tiranën, edhe kryeqytetin e tij e bëri personazh, ndërkaq Moska ishte e rinisë së tij dhe e formimit të tij si poet e shkrimtar, por atij iu desh Parisi më shumë, që i dha famë, se sa Moska dhe më shumë se sa vargjet e Majakovskit në funeral, (të përkthyera nga një poet tjetër e jo nga Kadare), ai do të donte Franz Kafkën, besoj, nisur dhe nga “credo”-ja e tij e mëpastajme dhe nga bisedat e mia me të, por gjithsesi, edhe në këtë rast të përzishëm shteti e di më mirë e ai vendos. La në skenë dhe një portret të Shenjtes Nënë Tereza me kryqin e saj. Paqja pushoftë mbi arkëmortin e Kadaresë tonë!
Unë sot kam homazhin tim, Kadarenë e kam lexuar të gjithin, romane të veçantë të tij edhe disa herë, edhe në burg. Në diktaturën komuniste ai u lejua të ishte më i liri, diktatori Hoxha dhe ai ndërsjelltas shfrytëzuan njëri-tjetrin dhe i vetëm arriti meritueshëm majat si shkrimtari më i rëndësishëm i asaj epoke, ndërkohë një i burgosur do të ishte ai që i përkthente roman në frengjisht, i paemër atëhere. Kadare pati meritën ta braktiste më së fundmi regjimin, të shpërngulej në Paris dhe të kthehej, kur të kishte demokraci më shumë për të mbyllur sytë përgjithmonë në njërën nga shtëpitë e tij në atdhe.
Kam biseduar herë pas here me Kadarenë, i doja rastet e takimeve, i kam shkuar për vizita në shtëpitë e tij dhe në Tiranë e Durrës e Gjirokastër, kam shkruar gjithmonë mirë e me nderim për atë e libra të tij, ndërkaq ai tregonte interes për letërsinë që doli nga burgjet dhe internimet, veçmas bëri dhe parathënie të bukura, por kjo letërsi, sfiduese e Realizmit Socialist, që dëshmoi vuajtjet e mëdha prometeike, solli edhe të vërtetat dhe moralin e munguar, por gjithmonë pengohej dhe vazhdon të jetë e margjinalizuar. Unë besoj në format e ringjalljes…
Kadare sot u përcoll për në banesën e fundit. Pikëllimi im i bashkohet pikëllimit të atyre që e duan, së pari bashkëshortes, shkrimtares Elena Kadare, vajzave Gresës dhe Besianës, por si shkrimtar Kadare është i paikshëm, në letrat shqipe ai është i tëri dhe i plotë, tashmë klasiku i madh.
Kolegu i tij nobelist Gabriel García Márques thoshte se “Kujtesa është njëkohësisht lënda ime e parë… pa të s’ka asgjë”. Edhe Kadare e çmonte shumë të kujtuarit, në bisedat me të kam dëgjuar të thotë se duhet të shkruani dhe për shkrimtarët e tjerë, për takimet, mungon kjo…
Duke besuar se po plotësoj dhe një porosi të tij, po vazhdoj të sjell dhe sot se ç’kam shkruar për atë në librin tim “Ferri i çarë”, nga takimet në Perëndim, në Torino dhe në Paris:
1. Takimi i parë me Kadarenë
Më thanë se do të vinte Kadareja në Torino, se ç’do të merrte një çmim për një nga romanet e tij. Do të doja ta takoja. Po prisja në hollin e Grand Hotel “Sitea”. Pas xhamave të mëdhenj mesdita e veriut të Italisë fërgëllonte me dritë të bollshme, pa e braktisur grinë e vet solemne të muajit maj.
Iu afrova duke i thënë se cili isha. Më shtrëngoi dorën përzemërsisht, ndërsa bëra një si përkulje të lehtë nderimi. E pashë se më pa për një grimë të tërin, nga koka te këmbët dhe sikur buzëqeshi. Zonja e tij, Helena, ndërhyri gëzueshëm duke ndihmuar që ta kaloja druajtjen time: “Po ti qenke edhe i ri, si është e mundur të kesh qenë në burg?!”
Në ditët e mëpastajme nuk u ndava prej tyre. Bisedat ndodhte të ndërpriteshin për shkak të intervistave që duhej të jepte ai, takimeve, ndërsa blicet vetëtinin si ide të befta. Shikoja fotografinë e tij në gazetat e ditës, balli i gjerë me rrudhat e mençurisë, të ndërprera dramatikisht nga një si përvijim ndryshe dhe i pazakontë, hija mbi fytyrë, përqendrimi i saj te mollëzat dhe në mjekër, pastaj te buza e poshtme, sytë e tij pas qelqeve, vëmendjen e të cilëve s’e përballoja dot, kaq pranë me shkrimtarin që e doja aq shumë, kudo, edhe nën dhé, (“Meqenëse je armik, – më thoshte hetuesi, – ti e kupton më mirë se ne dhe na e shpjego se ç’ka dashur të thotë Ismail Kadareja në këtë pjesë të pakuptueshme, të dyshimtë në romanin e tij kundër”… Ia tregova Kadaresë, u bë serioz, pastaj buzëqeshi me absurdin. “Si, si, meqenëse je armik, e kupton më mirë përmbajtjen armiqësore…” – dhe qeshte), më pëlqeu e qeshura e tij, ishte e qashtër dhe unë u besoj shumë të qeshurave, mënyrave se si qeshin njerëzit, po, po, ndonjëherë kuptoj prej tyre më tepër sesa nga fjalët që thonë. Megjithatë Kadareja qeshte pak dhe rrallë. Serioziteti i tij gati bëhej prapsës, herë-herë dalloja nervozizëm dhe përçmim për mjedisin. Se ç’kishte një si mister. Ndërkohë dinte të bënte dhe biseda të zakonshme, ku çliroheshe fare, të rëndomta madje, që të mos e kuptoje se është shkrimtar dhe çfarë shkrimtari, që i shtoi atdheut një vargmal të dytë – do të shkruaja në gazetë – duke u bërë kështu ndër më të njohurit në botë. Kostumi i tij i atyre ditëve kishte një si çelje gri, me një kravatë blu e pikëzime të bardha si këmisha. Shkonin me qytetin. Flokët pak gështenjë merrnin tallazitje të pishtarta prej erës që frynte gjatë shëtitjeve tona në kështjellën “Cavour”, ku u bë dhe ceremonia.
Goditi sërish diktaturën në fjalën që mbajti, deshi më mirëkuptim nga Europa për vendin e tij të shumëvuajtur, ku dhe ish-të burgosurit politikë janë të rinj, jo si në diktaturat e tjera të Lindjes, dhe kërkoi nga Italia të bëjë më shumë.
– Po sikur ta marrësh ti këtë, – më tha Kadareja, – ç’e dua? – dhe më zgjati pergamenën e çmimit.
– Pse jo, falemnderit, kujtim… – thashë.
Ndërkohë unë nisa me faks shkrimin për gazetën time në Shqipëri për veprimtarinë dhe Panairin e madh të Librit në Torino […]. Po ky lumë kështu, që thotë Po në gjuhën time, sa i duhen jetës lumenj të tillë!
Mes shkrimtarëve atje pashë dhe gjermanin Gynter Grass, me mustaqe të zeza e vetulltrashë, që ia shtonin ngrysjen. Ja dhe miku i Borgesit, Adolfo Bioy Casares, i dobët, përshëndetës, me një çantë të lehtë në dorë, kanë shkruar herë-herë bashkë dhe është personazh i të Verbrit të madh (ah, ati im!). U njoha me një kroat tani, por kishte qenë rus i bardhë, Predrag Matvejeviç, i përzemërt, vajtonte shpërbërjen e Jugosllavisë dhe atje, me rumunin Marin Soresku, u bëmë dhe miq, aq sa mund të bëhesh në një konferencë, ku kisha vajtur i paftuar. Ballkanas i vërtetë. Soresku ngjante me njerëzit e mi andej nga Kolonja. Mbante triko leshi dhe vështronte pak si i hutuar.
Asnjë ideologji s’duhet të marrë pushtet… – më tha. – Poetët duhet të udhëheqin më tepër, se janë tolerues e as që duan të kenë pushtet. Ju lexova për herë të parë në burg, – i thashë, – ishin copa lirie poezitë e tua. Falemnderit, shkruaje këtë. Jo, falemnderit juve. Nuk duhet të vijë ajo kohë që zëri i qoftexhiut të dëgjohet më shumë se i poetit, – shtoi duke më dhënë kartëvizitën. Unë s’kisha ç’t’i jepja…
I thashë Kadaresë të shkonim në Katedrale për të parë “sindone”-n me të cilin kishin mbështjellë Krishtin. Ishim përsëri në Torino, po i njëjti çmim, por me një roman tjetër dhe unë punoja në ambasadë në Romë tani. Dita e fundit e ekspozimit të qefinit të Krishtit dhe radhët e vizitorëve nga bota s’kishin të sosur. Njollat e gjakut të përtharë mbi çarçaf nxinin edhe në faqet e gazetave, që bënin dhe hamendësime nga më të ndryshmet.
Në mes të rrugës, te kthesa e parë, Kadareja kërkoi të ndaleshim për një kafe në barin pranë. Meqenëse kishte diell, mund të rrinim dhe tek tryezat jashtë, nën portikë.
– Ti duhet të shkruash për burgjet, – po thoshte. – Të dëshmoni. Hapur, qartë. Kanë ca veçanti burgjet shqiptare, ndryshe nga gjithë Lindja. Shkruaji!
Më besonte kaq? Askush s’më kishte porositur kështu. Kisha kohë që mendoja për një libër me fraktura, me thyerje kockash.
Të vijë në burg Kadareja, – ngrinin zërin ndonjëherë të burgosurit në bisedat tona për librat. – Ta shohë ç’është këtu dhe pastaj të shkruajë. Lëre, lëre, tani iku fare…
Ja, po shkruajnë dhe për dënimet, internimet, – thosha unë.
…po i kemi vetë… më kundërshtonin.
2- Një lypës në Paris…
…drita dhe fantazma mrekullish. Një shëtitje pas mesnate… me Kadarenë, që po më pyeste për në Shqipëri. Ndërhynte dhe herë pas here ndalej, kthehej nga unë, unë miratoja, ndërsa s’po kuptoja më gjë, i përpirë nga habia, isha në Paris pranë tij, ja dhe kulla marramendëse e Ejfelit, dilte herë pas here, sikur të mos ishte një, përçonte lart nëpër yllësi vetvetet e saj të shumta si dehje të përndezura…
Na u afrua një lypës, i veshur mirë, po kërkonte me një frëngjishte hokatare ca franga. Dhe Kadareja ia dha po aq gëzueshëm. “Blen një shishe verë me to, – më tha, kur u larguam, – dhe diçka më tepër.” S’po kisha të lodhur. Megjithëse gjatë ditës isha endur nëpër pavionet e Luvrit, shtatë orë… nëntë…
– S’rrihet aq shumë, – më qortoi me dashamirësi Kadareja. – Dy-tri orë e shkohet prapë një ditë tjetër.
– S’e di a vij prapë, a shihet dy herë e njëjta ëndërr, – thashë. Por s’po më hiqej nga mendja një shishe verë për lypësin e natës në Paris! Jepi verën që i takon tjetrit, racionin e gëzimit të tij, m’u dëgjua një si britmë. Do t’ia japësh apo…
Përveç ndjenjës së mëshirës, lypësit sikur rikrijojnë diçka nga besimi i dëshpëruar te njeriu, tek ato rastësitë si lidhje me të panjohurën… e domosdoshme. Mbase… sipas meje… Të mendosh dhe për verën e tjetrit. Ky është Parisi… i rrallë, gjenial… i gjithhershëm…
– Ndahemi, – dëgjova zërin e Kadaresë. Po unë do të doja ta përcillja deri te porta e shtëpisë së tij… Po mbaronte edhe kjo natë.
Merrja tjetrit sasinë e tepërt të errësirës, jepi racionin e dashurisë, të fjalëve…
Nga libri “Ferri i çarë”, Tiranë 2012